Przejazd przez puszczę pełen jest takich niespodzianek.

Jedno z naszych ulubionych miejsc noclegowych, dębowy gaj nad Niemnem.

A tak wygląda Grodno w tej mniej nowoczesnej części. Stare kamienice a pomiędzy nimi małe wiejskie domki, nadal zamieszkane, zadbane z pięknymi ogródkami, w środku miasta.

Grodno - Może to pompatyczne, może socrealistyczne.... ale fajne.

Grodno - Białorusini uwielbiają takie pomniki, gieroje są wszędzie.

Grodno - obowiązkowy spacer z Placu Sowieckiego ulicą Sowiecką na Plac Lenina a na koniec oczywiście pyszne tradycyjne jedzenie w karczmie - solanka i bliny i czego więcej można chcieć?

Grodno - A to tak na wszelki wypadek jakby ktoś nie wiedział to na pl. Lenina jest taki punkt gdzie można sprawdzić jak daleko do domu - Warszawa 288 km.

Grodno - No nie może być Placu Lenina bez Wujka Lenina

Grodno - Dom Elizy Orzeszkowej.

Ale co to za przeszkoda dla tych wspaniałych mężczyzn w swych szalejących maszynach.

Tak sobie jedziemy, jedziemy a droga coraz bardziej nam zanika.

Koniec drogi? Nic bardziej mylnego, pod wysoką trawą ukryte są koleiny. Po prosu nikt tędy dawno nie jechał i natura upomniała się o swoje terytorium.

Bajkowy las.

Zawsze gdzieś po drodze musi się trafić taki "landszafcik".

Ponieważ w przypadku wielu punktów, których szukaliśmy dysponowaliśmy tylko nazwą miejscowości oraz czarno-białym ksero starego zdjęcia pomoc miejscowych bardzo się przydawała.

I jest, jest ukryty w polu niemiecki pomnik.

Niedaleko niemieckiego pomnika nad brzegiem rzeczki znalazł się także niemiecki bunkier.

Ciekawe czy pod tym gruzowiskiem nadal można coś ciekawego znaleźć?

Bunkierka.

Dowódca sztabu na stanowisku.

Wydawałoby się, że wszystko wisi na włosku ale to niemiecka robota, stoi tak sto lat i pewnie jeszcze postoi.

Sądząc po rozmiarach jest to niemiecki bunkier sztabowy.

Matka Natura nie boi się betonowych ruin bunkrów, strasznie tu a jednocześnie trochę jak w bajce.

Piękne są te domki, nieprawda?

Szukamy bunkra na starym tatarskim cmentarzu w lesie.

Bunkier sztabowy na tatarskim cmentarzu.

Wnętrze bunkra sztabowego na tatarskim cmentarzu.

Wnętrze bunkra sztabowego na tatarskim cmentarzu.

Tego punktu nie było w planie ale pokazał go nam nasz przyjaciel Alek. Ten pomnik na miejscu mogił postawili polskim żołnierzom mieszkańcy wsi. Zbierali fundusze przez kilka lat.

Pomnik jest zadbany, są kwiaty i znicze. Nikt go nie niszczy i nikt nikogo nie zmusza, żeby o niego dbał. Ludzie robią to z własnej woli.

Alek chociaż nie mówi dobrze po polsku podkreśla, że jest Polakiem. Zaprowadził nas na grób dziadków. A tak właściwie to woli jak się do niego mówi Leszek bo babcia tak go nazywała.

Niemiecka mogiła, a tak właściwie nikt nie jest pewien czy nie są tutaj pochowani także żołnierze rosyjscy. Napis jest w obu językach.

Nieważne czy Niemiec czy Rosjanin, zginęli w na wojnie i teraz leżą we wspólnej mogile.

I nie ważne, że od rana leje deszcz... podróżnicy w czasie nie wymiękają.

I kolejna bratska mogiła. Tym razem jest także napis po polsku: TU SĄ POCHOWANI 250 ROSYJSKICH I NIEMIECKICH ŻOŁNIERZY WRZESIEŃ 1915

Do niektórych miejsc ciężko tak po prostu samemu trafić. Tą mogiłę też pokazał nam Alek zwany Leszkiem.

Ten pomnik też ma swoją ciekawą historię. Po kilku latach zbierania funduszy mieszkańcy zatrudnili architekta i ufundowali w 2013 r. pomnik upamiętniający Powstanie Styczniowe 1863r

Pomnik postawiono daleko od głównej drogi ale mieszańcy chcieli, żeby stał w miejscu gdzie toczyły się walki. W kamienie wkuto prawdziwe metalowe kosy.

Genialna sprawa, bania nad jeziorem to jest to!

I kolejny niemiecki pomnik na wiejskim starym cmentarzu.

Kolejny stary cmentarz i niemiecki pomnik z okresu I Wojny Światowej.

Podobno za tym mostkiem po drugiej stronie rzeczki nad brzegiem są bunkry... ale wąski coś ten mostek.

Lepiej to chyba od razu do wody niż potem bokiem z mostku.

Taka mała rzeczka a nas pokonała, mało tego urwaliśmy linę na wyciągarce.

Jeden z wielu bunkrów artyleryjskich ustawionych w tym miejscu na linii frontu.

Wnętrze bunkra artyleryjskiego.

Bunkier artyleryjski przy drodze na Smorgoń.

Bunkier artyleryjski w polu. A swoją drogą jest ich tutaj tyle, że rolnik na pewno musi nieźle lawirować pomiędzy nimi traktorem przy oraniu pola.

Bunkier artyleryjski. Pomimo, że mieszkańcy wsi dawno zabrali z niego żelazne sklepienie nadal świetnie się trzyma.

I nie wiadomo czy te wnętrza są bardziej straszne czy malownicze.

Taki mały, że prawie go nie zauważyliśmy.

Uraaaaaa!!!! Bunkier zdobyty!!!!

Rendżyk nie wjedzie?

Bunkry bliżej zabudowań często służyły potem za składziki rolnikom i tak jest do tej pory.

Zamek w Krewie, niestety odkąd tutaj byliśmy miesiąc wcześniej zawaliła się kolejna ściana. Wzdłuż tych murów Niemcy w czasie Pierwoj Mirowoj wykopali okopy. Okazało się to zgubne dla samego zamku, który z tego powodu stał się mimowolną ofiarą rosyjskiej artylerii.

Ponieważ z przy zamkowych okopów nic nie zostało postanowiliśmy poszukać dwóch bunkrów w zamkowych murach. Z pierwszym poszło w miarę łatwo, miał być w baszcie a wiadomo baszty często jak to w zamkach w rogu były budowane

Drugi bunkier na zamku w Krewie znaleźć było trudniej, strop się zupełnie zapadł i zarósł trawą, ledwie go widać.

Krewa - Przechodząc przez zamkowy dziedziniec trzeba bardzo uważać. Pełno tu małych bajorek porosłych trawą i pozostałości po pasących się krowach.

I to jest to co bardzo lubimy w takich podróżach. Na zamku w Krewie spotkaliśmy historyka, wiele się od niego dowiedzieliśmy.

A po dniu pełnym wrażeń uczta u Aleka w domu. Pyszności!!! Gulasz z łosia, kiełbaska z łosia, warzywa prosto z ogródka i domowe przetwory no i oczywiście domowa nalewka. A wszystko to nasz gospodarz zrobił sam!

Było i grzybobranie, przywieźliśmy do domu kilka słoiczków marynowanych grzybów.

Jak się później okazało takich cmentarzy jest w okolicy wiele, szczególnie po niemieckiej stronie frontu.

Na każdym cmentarzu niemieckim stoi krzyż oraz nowa tablica w obu językach.

A tego przemiłego starszego Pana spotkaliśmy szukając jednego z cmentarzy. Bez zastanowienia wsiadł do naszego samochodu i pokierował nas na miejsce.

I chociaż część betonowych stuletnich krzyży przewrócił czas a mogiły się pozapadały to jest czysto a miejscowi koszą regularnie trawę. Bo przecież nie jest ważne po której stronie walczyli, leżą pochowani właśnie tutaj a miejsce pochówku jest święte. Wiele nazwisk na krzyżach jest polskich.

Jeden z przykładów wykorzystania opuszczonych po wojnie bunkrów. Mieszkańcy wsi urządzili tutaj składzik.

Niektóre bunkry mają oznaczenia mówiące o roku budowy.

No to stanęliśmy na linii umocnień. Pod każdą z tych kępek jest ukryty bunkier

Ponieważ linia niemieckich umocnień jakby wchodziła w lasek, którego zapewne 100 lat temu jeszcze nie było, to tak sobie pomyśleliśmy, że mogą się w nim kryć ciekawe miejsca. Wjechaliśmy tam i już po paru metrach stwierdziliśmy, że wygląda to bardzo obiecująco.

Dziadku a powiedzcie: te bunkry w lesie to niemieckie. A pewnie, że niemieckie bo ruskie to tylko w ziemiankach siedziały.

Idąc wzdłuż okopów natrafiliśmy na bunkry.

Cały las na przestrzeni kilku kilometrów jest dosłownie zryty pozostałościami okopów.

Znaleźliśmy też jeden ogromny bunkier, chyba największy jaki tutaj widzieliśmy. Zapewne mieściło się tutaj dowództwo.

Całe to zawalisko było kiedyś wnętrzem budowli. Podłoga znajduje się ok. 2 metrów poniżej. A może coś tam jeszcze ciekawego można by było odkopać?

Strop grubości ok. 2 metrów, całość wygląda jakby została wysadzona od środka.

Idąc przez las trzeba się dobrze przyglądać, czasem trudno w zieloności coś wypatrzyć.

Przekraczamy linię okopów.

O ten cmentarz nikt nie dba ale też praktycznie nikt w okolicy nie mieszka. Nawet znajdujące się tutaj cywilne groby w większości wyglądają na zapomniane.

Większość krzyży jest poprzewracana a groby zarosły. Nie które naszą ślady niedawnego rozkopywania. Najwyraźniej byli tutaj pseudo poszukiwacze skarbów.

Aby odnaleźć ten cmentarz musieliśmy poprosić o pomoc. Okazało się, że we wsi koło której się znajduje jest tylko jedna zamieszkała chałupa. Na szczęście właściciel był w domu.

W tym kościele w czasie I Wojny Światowej mieścił się niemiecki szpital. Stoi przed nim pomnik upamiętniający te czasy.

Za kościołem można w trawie wypatrzyć groby niemieckich oficerów.

Alek przez cały nasz pobyt rozpieszczał nas kulinarnie. A oto jedno z przygotowanych przez niego wspaniałych śniadanek. Nie dostaniecie u niego dżemiku i białego serka, śniadanie musi być porządne jak na myśliwego przystało.

Uzbierane przez nas grzybki zostały przez Aleka "zasłoikowane" w specjalnie przygotowanej przez niego zalewie. Troszkę się różnią od polskich, nie są tak kwaśne a do zalewy dodaje się mniej octu a więcej cukru.

Ten piękny obrazek przedstawiający pogrzeb leśnika namalowała prababcia Aleka w 1939r. Zagraniczni turyści chcieli go odkupić za 1000 dolarów ale Alek nigdy w życiu by go nie sprzedał. Wisi w jadalni na honorowym miejscu i jest to najważniejsza dla niego pamiątka rodzinna.

Nasz współtowarzysz Piotr niestety musiał wcześniej wracać do domu ale już zapowiedział, że w przyszłym roku tutaj z nami przyjedzie. Nie mogło oczywiście zabraknąć pamiątkowego zdjęcia z gospodarzem.

Alek jest właścicielem trzech takich przesympatycznych psiaków. Nie dość, że piękne to jeszcze bardzo mądre i przyjacielskie. Nikt by pewnie nie pomyślał, że są specjalnie szkolone na polowanie na dziki i mają już na koncie kilka międzynarodowych nagród. Z tą różnicą, że nie tak jak u nas obecnie najczęściej myśliwy sobie siedzi z bronią i czeka aż mu się zwierzynę podgoni. Tutaj tradycja nakazuje chodzić na dzika z psami i nożem jak za dawnych czasów. A co to za rasa... no przecież Łajka!

Alek jak każdy myśliwy lubi się chwalić swoimi trofeami. Tego łosia upolował kilka dni przed naszym przyjazdem.

A tak wygląda bania w środku, jest tam kamienny piec (prawdziwy, nie z marketu budowlanego) zrobiony przez miejscowego fachowca, którego także mieliśmy okazję poznać. Więcej zdjęć z bani wam nie pokażemy bo mogły by się wydawać niektórym niecenzuralne ale zapewniamy, że jest to fantastyczna sprawa.

Dajemy do pieca? Dajemy!!! Temperatura w bani dla nas nieprzyzwyczajonych mieszczuchów to marne 130 stopni. No więcej byśmy chyba nie znieśli

Codziennie na godzinę przed powrotem z terenu byliśmy zobowiązani do powiadomienia, że można stawiać banię. Więc zaraz po przyjeździe mała kolacja i wygrzewanie się z obowiązkowymi bukowymi witkami i lodowatym prysznicem a potem duża kolacja.

A to atrakcja dla specjalnych gości, można spać na piecu. Spokojnie mieszczą się tam dwie osoby. My już mamy rezerwację i wszystko wskazuje na to, że już w Sylwestra będziemy mogli wypróbować.

Jest tak pięknie i cicho, że nawet przyszło nam do głowy, żeby taki chutor sobie kupić... kto wie może....

Wyruszamy dalej zaopatrzeni we wskazówki na drogę, domowe grzybki i kiełbasę z łosia, która będzie przez parę następnych dni dojrzewać powieszona w samochodzie pod sufitem.

Pamiątkowe zdjęcie przed wyruszeniem w drogę

Ze wszystkimi trzeba się pożeganać.

Kolejny niemiecki pomnik na wiejskim cmentarzu. Z grobów, które się nie zachowały pozbierano krzyże i ustawiono pod pomnikiem.

Niestety czas robi swoje i betonowe konstrukcje powoli rozpadają się. Przed wejściem znaleźliśmy część napisu i po dopasowaniu go w odpowiednie miejsce udało nam się odczytać rok budowy 1917.

Jeden z bunkrów pomocniczych za linią frontu. Mieścił się tutaj wojskowy magazyn.

Kolejny bunkier pomocniczy przy drodze do jednej z wsi.

Sądząc po ozdobnym napisie przechowywano tutaj warzywa i owoce.

Zawsze kiedy się widzi takie zarośnięte okopy warto się troszkę wzdłuż nich przejść bo niemal na pewno zaprowadzą w ciekawe miejsce.

Pięknie zdobiony bunkier, w którym mieściła się niemiecka kuchnia polowa.

No i faktycznie okopy zaprowadziły nas do kolejnego bunkra.

Na zdjęciu niestety dokładnie nie widać ale od kuchni sieć okopów prowadzi do dużych jam/ziemianek zapewne kiedyś przykrytych drewnianym stropem. Tam mieściły się jadalnie dla żołnierzy.

Kolejny niemiecki cmentarz w lesie koło jednej z wiosek.

A tutaj niemiecka mogiła zbiorowa. Walki w tej okolicy musiały być wyjątkowo ciężkie ponieważ Niemcy z reguły chowali poległych w osobnych dobrze opisanych grobach.

Ależ te wsie są urocze!

Ten dom został oznaczony gwiazdą a to znaczy, że mieszkał w nim bohater wojenny lub prosty żołnierz. Bo tutaj każdy żołnierz to bohater.

Kolejny leśny niemiecki cmentarz. Jednak na tym znaleźliśmy dużo grobów oficerskich.

Na grobach prostych szeregowych leżą zwykłe betonowe krzyże. Widok takich rzędów mogił robi wrażenie. A tak na marginesie to spotkaliśmy jak pytaliśmy o drogę we wsi staruszkę, która nam opowiedziała, że jej ojciec był jedną z osób, które te krzyże robiły. I co ciekawe mówiła, że na zlecenie Polaków.

Zdobyty!!!

Linia dobrze zachowanych kilku bunkrów znajduje się na wzgórzu skąd roztacza się widok na całą okolicę. Praktycznie twierdza nie do zdobycia.

A to już linia obrony niemieckiej w okolicach jeziora Narocz. Nie przypuszczaliśmy, że uda nam się tak daleko dojechać.

Okopy tutaj są głębokie i dobrze zachowane. W niektórych stoją betonowe stanowiska dowodzenia.

Cel! Pal! Nie no do Rendżyka nigdy w życiu! Odmawiam wykonania rozkazu, możecie mnie zastrzelić!

W oddali widać jezioro Narocz oraz kilka odkopanych mniejszych bunkrów. Obecnie trwają tutaj prace wykopaliskowe.

Zachodzi słoneczko, czas szukać miejsca na nocleg.

Po drodze na miejsce noclegowe wstąpiliśmy jeszcze na jeden cmentarz z niemieckim pomnikiem. Chodzenie po ciemku po cmentarzu może jednak przyprawić o dreszczyk. Szczególnie kiedy nagle w świetle latarki zobaczy się nad sobą szykującego się do nalotu wielkiego orła.

Nocleg nad rzeką Wilią w okolicach Smorgoni. Stanowiła ona tutaj linię frontu.

Planujemy trasę na następny dzień. A przy okazji ogromne podziękowania dla Podróżnicy.Eu za wsparcie merytoryczne w kwestii odpowiednie sprzętu i dobrych map na Garmina. Dzięki wam jedziemy dalej.

Kompleks pamięci Pierwoj Mirowoj w Smorgoni.

W Smorgoni natrafiliśmy także na taką mogiłę: NIEZNANI ŻOŁNIERZE WOJSKA POLSKIEGO POLEGLI W 1920 ROKU

Mogiła rosyjskich sałdatów na wiejskim cmentarzu. Zachowało się tylko kilka kamieni.

Przewrócony bunkier przy drodze.

Jeden z kilku chramów, które podczas wojny znalazły się dokładnie na linii ostrzału artyleryjskiego. Oprócz tego stojącego w centrum Smorgoni reszty nigdy nie odbudowano.

Duży bunkier sztabowy w centrum wsi.

Tutaj miejscowi urządzili skład materiałów budowlanych, widać też pomieszczenia zaadaptowane do nocowania.

Dojeżdżamy do podejrzanej górki, którą wypatrzyliśmy z drogi.

Tutaj też zaprowadziło nas niejasne przeczucie, że ta górka w polu pod lasem jest podejrzana.

Bunkier jest blisko wioski i dlatego zniknął z niego metalowy strop. Pewnie został gdzieś daszkiem od kurnika lub piwniczki.

Mogiła rosyjska w polu przy drodze.

Jeden z przykładów zastosowania w gospodarstwie metalowego stropu wymontowanego z bunkra.

Ten bunkier też po wojnie rolnicy zaadaptowali do swoich potrzeb.

Tutaj musiały się toczyć zaciekłe walki pod ciężkim ostrzałem. Takich bunkrów na tym polu stoi ponad 20.

Jeden z niemieckich bunkrów artyleryjskich skierowanych w stronę linii frontu.

Bunkier artyleryjski w środku. Są to nieduże stanowiska ogniowe ale za to jest ich tutaj wiele

Jedna ze zbiorowych mogił rosyjskich w środku wsi.

Te dwa krzyże prawosławny i katolicki zostały postawione z inicjatywy dyrektora miejscowego gimnazjum w miejscu rosyjskiego pochówku. Niestety jak nam opowiedział dziadek, za którego chałupą stoją, po rozpadzie Związku Radzieckiego szkołę zlikwidowano i zabrakło opiekuna. Teraz on stara się dbać o to miejsce. Kilkanaście lat temu jeden z sąsiadów nie miał czy palić w bimbrowni więc krzyże porąbał i zabrał. Dziadek zrobił nowe drewniane ale bardzo chciałby postawić metalowe. Niestety brak mu na to funduszy. Jeżeli się uda będziemy się starać pomóc mu w realizacji tego marzenia.

Bunkrowa przybudówka do stodoły.

Bunkrowa piwniczka.

Bunkrowy składzik na podwórku.

Czasem tak jak tutaj po rosyjskich mogiłach pozostały tylko późniejsze pamiątkowe krzyże. Niestety podczas budowy drogi miejsce zachronienia zostało zniszczone.

Widać, że zrobili to miejscowi, żeby oddać cześć gierojom.

Bunkrowa drewutnia.

Kolejna rosyjska mogiłą przy drodze do wisi w owocowym sadzie.

Nie stać było mieszkańców na pomnik ale zrobili co mogli, żeby upamiętnić to miejsce.

Z tym oraz następnym w tej wsi krzyżem wiąże się ciekawa historia. Otóż pod koniec II Wojny Światowej stacjonowali tutaj Niemcy pod dowództwem oficera, który brał udział także w I wojnie. I on sobie przypomniał, że w tych właśnie miejscach są pochowani rosyjscy żołnierze. To z jego inicjatywy postawiono tutaj krzyż.

Białoruska sztuka ludowa ;-)

Drugi krzyż z kapliczką ufundowany przez niemieckiego oficera.

Na krzyżu nadal można odczytać 1945r.

Na krzyżu nadal można odczytać 1945r.